dinsdag 14 januari 2014

Wat is een risico?

Wat is een risico?

Vroeger stierven mensen aan hoog tempo. Dat werd niet echt als een probleem aangevoeld: het leven was kort, gemeen en brutaal.  Daar viel niets aan te veranderen, dus het was overbodig je daar zorgen over te maken. Dat veranderde met de gezondheidsrevolutie, die in onze contreien begon rond zowat  1870. Kinder-, moeder- en volwassenensterfte begon te dalen, na de tweede wereldoorlog begon ook de ouderensterfte te dalen, mede door antibiotica, de zeer succesvolle cardiologie en de strijd tegen de sigaret. De levensverwachting schoot omhoog. Zowat een eeuw later begon de slinger door te slaan.  Gezondheid werd een doel, geen middel, en dat doel werd gediend door het vermijden van ieder gezondheidsrisico. Sociologen verwijzen naar het verdwijnen van de godsdienst, het verminderen van de kans op een nieuwe wereldoorlog tussen Oost en West, dit keer met kernwapens en de steeds toenemende welvaart.  Media moeten echter verkopen en goed nieuws verkoopt niet. Met het verdwijnen van de godsdienst, blijft er enkel dit korte bestaan voor de dood over. Niet te verwaarlozen is de explosie van ambtenaren, die zich allemaal geroepen voelen om je gezondheid te verbeteren.  Het gevolg is dat je geen krant kan opendoen, of de gezondheidsrisico’s worden over je uit gestort.  Als je wil gezondheidsgeletterd worden, moet je formeel wat leren over risico’s. Wat is een risico?

Over wie hebben we het

Een risico is een kans dat iets onwenselijks gebeurt. Een kans is een breuk met een teller en een noemer. In dit boek gaat het over ziekte en gezondheid: tenzij anders opgeschreven gaat het dus over mensen. De noemer is dan het aantal mensen dat ziek kan worden: een bevolking. Als we het over borstkanker hebben, gaan we alle vrouwen van een bepaalde leeftijd nemen. Als we mannen en vrouwen samen nemen, als we één risico berekenen voor mannen en vrouwen samen, zou het zo berekende risico voor borstkanker irrelevant zijn.  Mannen kunnen ook borstkanker krijgen, maar dat is een zeldzame ziekte. Het zo berekende risico zou veel te groot zijn voor mannen, en veel te klein zijn voor vrouwen. We gaan ook geen kinderen in de noemer nemen, want kinderen krijgen zelden of nooit borstkanker.  Borstkanker is een ziekte van volwassen vrouwen.

Statistisch bezit de gemiddelde persoon iets minder dan één teelbal en één eierstok. Minder dan één omdat sommige mannen of vrouwen geen twee teelballen of eierstokken hebben. Dat is leuk als statistische grap, maar waardeloos als informatie, omdat deze gemiddelde persoon niet bestaat. De eerste vraag betreft dus de noemer: over wie gaat dit risico? Als we het risico op longkanker berekenen, moet je onderscheid maken tussen rokers en niet-rokers. Longkanker bij niet-rokers is een zeldzame ziekte, longkanker bij rokers komt  net heel veel voor. De teller is dan het aantal mensen dat ziek wordt, de noemer is een bevolking met een bepaalde karakteristiek, bijvoorbeeld rokers of niet rokers.



Wat is de noemer

Jaarlijks treft borstkanker 16000 vrouwen in Vlaanderen, jaarlijks maakt dikke darmkanker bijna 2000 slachtoffers in Vlaanderen. De aangehaalde voorbeelden zijn helaas voorbeelden van desinformatie van de gezondheidsadministraties en universiteiten. De bedoeling van dergelijke statistieken is niet om u te informeren. Deels dienen ze om je aandacht te vangen. Als de krant meldt dat er al 52 slachtoffers zijn gevallen door de vogelgriep, trekt dat uw aandacht en wil u het artikel lezen en misschien wel de krant kopen. Het blijkt dan te gaan over de hele wereldbevolking, de slachtoffers zijn Aziaten die nauw samenleven met kippen, zodat ze grote doses kippensnot diep inhaleren.  Misschien interessant om weten, maar geen levensgroot risico voor de Vlaming levend in een verkaveling. De kans om gebeten te worden door een ontsnapte cobra is vermoedelijk groter. Als de administratie of universiteit meldt dat er zoveel mensen borstkanker of dikke darmkanker krijgen, is het de loutere bedoeling om je schrik aan te jagen. Deze bangmakerij dient om je te doen deelnemen aan kankerscreening en zo het nut van het bestaan van deze administratie of medische onderzoeksgroep te bewijzen, zodat er nog wat meer belastinggeld naar toe kan. Een teller zonder noemer heeft geen enkele informatieve waarde. Het leert u enkel dat er meer Chinezen sterven dan Vlamingen.
Er waren een 6,5 miljoen volwassen vrouwen in Nederland. Bent u een vrouw (de risico’s voor Vlaanderen en Nederland ontlopen elkaar weinig), hebt u een kans van wat meer dan twee op duizend om het volgende jaar te vernemen dat u borstkanker heeft. Er waren 4,8 miljoen volwassen Vlamingen. Op tienduizend Vlamingen zullen dit jaar slechts vier aan dikke darmkanker overlijden. Dat klinkt al minder angstaanjagend. Het is exact hetzelfde cijfer, maar dan correct weergegeven als een teller met een noemer.  Je kan hetzelfde cijfer nog meer in perspectief zetten, door het risico om te draaien en weer te geven als een kans om gezond te blijven. Dit jaar zullen van 10000 Vlamingen 9996 niet sterven aan dikke darmkanker. U kan dit ook in percenten zetten. Dit jaar zullen 99,8% van de Nederlandse vrouwen geen borstkanker krijgen. Onderzoek heeft aangetoond dat de meeste mensen “2 op 1000” toch wel veel vinden, terwijl ze de boodschap dat ze 99,8% kans hebben om dit jaar gezond (vrij van borstkanker) te blijven geruststellend vinden.

Wat is de tijdsduur die bij die noemer hoort?

Je leest ook dat één op acht vrouwen ooit borstkanker kan krijgen. Eén op acht? Maar net las u dat jaarlijks slechts 1 op 500 vrouwen jaarlijks borstkanker kan krijgen! Het probleem is weer de noemer. Een vrouw leeft heel wat langer dan een jaar. De noemer is hier de hele levensduur van de gemiddelde vrouw. Hoe langer en gezonder ze leeft, hoe lager de sterfte is, hoe hoger dit risico wordt. Dit is een nieuwe opgeblazen statistiek met de bedoeling de burger angst aan te jagen. De statistiek is, tussen haakjes, ontwikkeld onder dr Goebbels (dé dr Goebbels), die ook minister van gezondheidsvoorlichting was tijdens het nazi-bewind. De levenslange kans op overlijden is namelijk 100%: we gaan allemaal dood. Nu is de levenslange kans op borstkanker in 2011 in Nederland zelfs nog heel wat hoger dan één op acht: 15,5% of bijna één op zes. Op 100 vrouwen zullen bijna 16% van de vrouwen ooit borstkanker krijgen.  Maar de noemer is ellenlang – meer bepaald de hele potentiële levensduur van een vrouw, of meer dan een eeuw. Als we de kans op een borstkankerdiagnose na de leeftijd van 95 jaar mogen negeren is dit de kans dat een vrouw die geboren is in 1995 ooit borstkanker krijgt tussen 2015 en 2090. Dat is wel erg lang. Tussendoor kan veel gebeuren – bijvoorbeeld kan een effectieve behandeling worden ontwikkeld. Van de Vlamingen zal 2,8% ooit overlijden aan dikke darmkanker – of 97,2% aan wat anders. Dat betekent dat zelfs als kankerscreening werkt, het effect steeds maar matig kan zijn: er sterven uiteindelijk niet zoveel mensen aan dikke darmkanker.

Bij een risico hoort dus een tijdsduur: over welke tijdsduur loopt u dit risico. Het lijdt geen twijfel dat de aarde, zoals we die nu kennen, ooit zal worden vernietigd door een massieve meteoorinslag: dat risico is ongetwijfeld 100%. Alleen is de potentiële tijdsduur enige miljoenen jaren.

In de evidence based medicine wordt vaak een tijdsduur van tien jaar gehanteerd. De maatschappij verandert snel, de mogelijkheden van de geneeskunde nog sneller en uw eigen levensloop nog het snelste van al. Voor bepaalde doeleinden kunnen langere tijdsduren worden gehanteerd, maar bereken dan steeds wat dit betekent voor uw eigen leven. Een risico over twintig jaar betekent een gebeurtenis die kan optreden tussen 2013 en 2034. Dat zijn erg lange tijdsperspectieven – de oorzaak voor het gebruik van een dergelijk lang tijdsperspectief is omdat het effect te klein is. De industrie of de gezondheidsbureaucratie willen u wat verkopen, en maken u daarom bang. De kans dat u als vijftigjarige vrouw borstkanker krijgt voor uw zestigste levensjaar is 3,6% (gegevens van 2011) – wat overigens niet klein is. De kans dat een vijftigjarige Vlaming voor zijn zestigste overlijdt aan dikke darmkanker is 1,5 per duizend.

Wat is de ernst van de ziekte?

U loopt een behoorlijk hoog risico om voor het einde van deze maand een verkoudheid op te lopen. Dat is niet fijn, maar u overleeft dat wel. Weinig mensen zouden hier veel voor opgeven. Aan het andere uiteinde van dit spectrum van ernst staat overlijden. Het leven is opgehouden, u bent alles kwijt.  Dat kan voor velen soms verkieslijker zijn dan blijven leven, bijvoorbeeld na een zware beroerte, onbehandelbare pijn of totale aftakeling bij ernstige dementie. Die ernst kan bovendien veranderen over de tijd. Vroeger was een hartinfarct nagenoeg een doodvonnis, tegenwoordig overleeft meer dan de helft een infarct zonder meetbare gevolgen tijdens de verdere levensduur. De behandeling van borstkanker is revolutionair verbeterd, waarbij zowel de overleving als de kwaliteit van die overleving sterk verbeterd is. Er is een groot verschil tussen het krijgen van een borstkankerdiagnose (met een redelijk goede prognose) en het sterven aan borstkanker (een irreversiebele gebeurtenis).

Op welke leeftijd treedt de ziekte op?

Tot slot: wij zijn een sterfelijke soort. De kans op overlijden neemt snel toe met de leeftijd. Een 95-jarige vrouw die in de ochtend thuis dood wordt weergevonden op haar bed wordt benijd om haar voorspoedige einde. Een negentienjarig meisje dat wordt dood gereden door een dronken bestuurder verliest haar leven. Ze zal nooit een gezin stichten, moeder en oma worden. De kinderen van de 95-jarige zijn blij dat hun moeder een voorspoedig einde heeft genoten, zonder pijn, angst, aftakeling of lijden. De ouders, broers of zussen van de tiener zullen hun leven lang de lidtekens van dat verlies torsen. Geen gezinsfoto kan worden bekeken, zonder zich ervan bewust te worden dat er iemand is weggevallen.  Sterven is vaak minder erg dan blijven leven.

 Samenvatting

Het risico voor een ziekte wordt bepaald door

1-      de ernst van de ziekte.
2-      de kans dat die ziekte zich voordoet. De kans is een teller (aantal ziektegevallen) en een noemer (de bevolking waarin die ziektegevallen zich voordoen).
3-      de tijdsduur waarover die kans zich voordoet
4-      de leeftijd waarop die ziekte optreedt.

Als u een cijfer leest (zoveel ziektegevallen, zoveel doden) zonder daarbij informatie over wie het gaat (de noemer), is het niet de bedoeling om u te informeren. Integendeel: de bedoeling is om u te desinformeren: om een vraag te scheppen waar er voordien geen behoefte toe was.

1 opmerking:

  1. Heel knap uitgelegd. Zou het kunnen dat de paleolithische basis van het menselijk brein de meeste onder ons - en dus ook de politici die we kiezen - belet om het wiskundig concept van breuken te verstaan en toe te passen zonder een doorgedreven opleiding van epidemioloog (en dan nog)?

    BeantwoordenVerwijderen